Linia kolejowa nr 330
Kamienna Góra – Okrzeszyn | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dane podstawowe | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zarządca | PKP S.A. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Numer linii | 330 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tabela SRJP | 155p (przed 1945) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Długość | 21,571[2] km | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rozstaw szyn | 1435 mm | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Sieć trakcyjna |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kolej drezynowa na linii 330 na wysokości rzymskokatolickiej Bazyliki Wniebowzięcia NMP w Krzeszowie, czerwiec 2015 r. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Historia | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Lata budowy | 1899 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rok otwarcia | 1899 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rok włączenia do PKP | 1946 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rok zawieszenia ruchu | 1954 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Linia kolejowa nr 330 – nieczynna niezelektryfikowana, lokalna jednotorowa linia kolejowa, łącząca pierwotnie stację węzłową Kamienna Góra ze ślepo zakończoną stacją Okrzeszyn[2]. Linia przebiega w całości na obszarze województwa dolnośląskiego[2].
Linia powstała z inicjatywy miejscowego fabrykanta Rinkela w 1899 roku, jako prywatna Kolej Doliny Zadrny, służąc przewozom towarów z okolicznych fabryk i urobku z miejscowych kamieniołomów[3].
W 1946 roku, po zakończeniu II wojny światowej i zmianie granic państwowych, trasa została włączona w skład majątku Polskich Kolei Państwowych[3]. W 1954 roku, z powodu wyludnienia terenów przygranicznych, zawieszono tutaj trwale regularny ruch pasażerski, a do początku lat 90. XX wieku – stopniowo – zaprzestano użytkowania linii w ruchu towarowym[3].
Ostatni pociąg pasażerski (specjalny skład pielgrzymkowy) pokonał linię 15 sierpnia 2002 roku[4]. Według stanu na czerwiec 2015 roku, trasa była częściowo rozebrana oraz nieprzejezdna (ze względu na ubytki). Na krótkim odcinku w okolicy Krzeszowa okazjonalnie kursuje kolej drezynowa[5].
Przebieg
Linia kolejowa nr 330 biegła w całości na obszarze obecnego województwa dolnośląskiego, w powiecie kamiennogórskim, w obrębie trzech gmin: miasta Kamienna Góra, gminy wiejskiej Kamienna Góra oraz gminy Lubawka[6].
Linię poprowadzono z Kamiennej Góry w stronę Okrzeszyna zasadniczo w kierunku południowym[6].
W przeciwieństwie do wielu pruskich kolejek, które z racji wymuszonej przepisami odrębności od państwowej sieci kolejowej otrzymywały własne małe dworce, linia kolejowa do Okrzeszyna posiadała pierwotnie swój peron na państwowym dworcu kolejowym w Kamiennej Górze, mając tam również punkt styczny z siecią państwową[3]. Tor późniejszej linii kolejowej nr 330 odchodził z kamiennogórskiego dworca w kierunku południowym po stronie wschodniej (skrajny, lewy tor), ok. 600 m od budynku dworcowego odbijając od linii kolejowej nr 299 w kierunku zbliżonym do południowo-wschodniego w stronę wznoszących się ponad miastem Gór Kruczych[6][3].
Po wyjeździe na odrębny szlak, tor przecinał drogę kołową uczęszczaną dawniej przez dyliżansy pocztowe zmierzające w stronę Przełęczy Kowarskiej, której śladem przebiega obecnie częściowo droga krajowa nr 5[3][6]. Następnie, szlak wznosił się po łuku na wysokim nasypie przy zabudowaniach przemysłowych, wiodącym na największy na całej trasie, dwuprzęsłowy kratownicowy most nad rzeką Bóbr, liczący 70 metrów długości[3].
Po minięciu mostu, tor szlakowy wcinał się głębokim wykopem we wzniesienia, tworzące przełęcz zwaną Bramą Czadrowską, wiodąc do położonego w kilometrze 1,663 przystanku Czadrówek[2][6][3]. Za przystankiem szlak biegł ponownie w krótkim wykopie, za którym pociągi pokonywały nieduże wzniesienie[3]. W pobliżu miejscowości Czadrów (ze stacją w kilometrze 4,775[2]) tor wiódł przez wypłaszczenie – dolinę potoku Zadrna (Kotlina Krzeszowska) i prowadził w linii prostej na południe, równolegle (choć w pewnym oddaleniu) do obecnej szosy z Kamiennej Góry, do stacji w Krzeszowie (kilometr 7,523[2])[6].
Za krzeszowską stacją następowało rozgałęzienie torów: w kierunku południowo-wschodnim prowadziła bocznica do kopalni piasku formierskiego w Krzeszówku, natomiast tor szlakowy linii odbijał na południowy zachód, wiodąc pomiędzy polami i długimi, typowymi w okolicy wsiami łańcuchowymi, na wysokości miejscowości Jawiszów (przystanek położony na uboczu wsi w km 11,631[2]) ponownie zmieniając przebieg na południkowy[6][3].
W pobliżu miejscowości Chełmsko Śląskie – dawnego miasta – w kilometrze 14,693[2] zlokalizowano stację, leżącą niemal w połowie odległości między Krzeszowem a końcem linii, gdzie do 1945 roku mieściła się siedziba zarządu kolei[3]. Za Chełmskiem Śląskim, około 18 kilometrów od Kamiennej Góry, linia opuszczała dolinę Zadrny, wkraczając w trudniejszą technicznie, dolinę potoku Ostrożnica, należącego do zlewni Morza Północnego[3]. Szerokim łukiem, wcinającym się w wąską przełęcz między Wronim Wzgórzem a wzniesieniem Czerwona (między Górami Kruczymi a Zaworami), linia wiodła w kierunku południowo-wschodnim do centrum wsi Uniemyśl[6] – z przystankiem w kilometrze 19,686[2], będącym najwyżej położonym punktem handlowym na całej trasie (na wysokości 550 m n.p.m.)[3]. Za przystankiem linia przekraczała dolinę Ostrożnicy kamiennym wiaduktem[3].
W dalszym, coraz bardziej krętym przebiegu, miejscami prowadzonym w głębokich wykopach, linia biegła centralną częścią tzw. Worka Okrzeszyńskiego, równolegle do głównej szosy[3][6]. Ostatnie kilkaset metrów trasa kolei wiodła w pobliżu obecnego kamieniołomu melafiru, kończąc się na stacji w pobliżu Kościoła Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Okrzeszynie (km linii 21,571[2]), około 1,5 kilometra od granicy państwowej[6]. Do zakończenia II wojny światowej za stacją zlokalizowane były warsztaty oraz lokomotywownia kolei[3].
Historia
Geneza
Po upadku tradycyjnego rzemiosła w górskich rejonach Śląska, pod koniec XIX wieku w wyniku rewolucji przemysłowej w okolicach Kamiennej Góry – zwłaszcza po doprowadzeniu tam w 1869 roku jednej z odnóg Śląskiej Kolei Górskiej, ważnej magistrali państwowej – nastąpił intensywny rozkwit włókiennictwa na skalę przemysłową[7]. Rozwój przemysłu w Kamiennej Górze (będącej wówczas ośrodkiem miejskim większym od Wałbrzycha), jak również powstanie fabryk w pobliskim Chełmsku Śląskim i Uniemyślu, legły u podstaw inicjatywy budowy prywatnej linii kolejowej łączącej wspomniane miejscowości oraz górniczą wieś Okrzeszyn, leżącą kilometr od granicy prusko-austriackiej[7].
28 lipca 1892 roku Pruski Sejm Krajowy (Landtag) uchwalił „Ustawę o kolejkach i bocznicach prywatnych”, która umożliwiła budowę prywatnych i samorządowych linii lokalnych i bocznic[8]. Wówczas powstały w Prusach liczne organizacje, mające na celu doprowadzenie kolei do miejscowości, w których upatrywano w uzyskaniu dostępu do sieci kolejowej możliwości rozwoju przemysłu i wymiany handlowej[8].
Bezpośrednim inicjatorem budowy kolei w dolinie Zadrny był Hermann Rinkel, bogaty właściciel dwóch fabryk tekstylnych w Kamiennej Górze[9].
Pierwotnie Rinkel starał się o budowę linii kolejowej wiodącej z Bolkowa, przez Kamienną Górę i Krzeszów do przejścia granicznego w Mieroszowie[9], dostrzegając alternatywę dla istniejącej wówczas od 20 lat państwowej linii kolejowej do przejścia granicznego w Lubawce[3]. Zarówno postulat budowy takiej linii, jak i wszelkie próby kooperacji zostały odrzucone przez pruskie koleje państwowe[3]. Wówczas Rinkel, chcąc wybudować linię kolejową, zmuszony został zgromadzić kapitał niezbędny do uzyskania koncesji, a następnie budowy linii z emisji akcji spółki„Kolej Doliny Zadrny” (niem. Ziederthalbahn AG), którą założył w 1896 roku[3]. Udziały w spółce objął przedsiębiorca budowlany Artur Kremer oraz Hermann Bachstein, właściciel „Centralnego Biura Kolei Lokalnych” (niem.Zentralverwaltung für Secundärbahen H. Bechstein GmbH[7]), które było wówczas jednym z największych niemieckich przedsiębiorstw specjalizujących się w budowie i eksploatacji kolejek dojazdowych wznoszonych na mocy ustawy z 1892 r[9]. Kapitał założycielski wyniósł 1 milion marek[9].
Rinkel zabiegał o polepszenie możliwości transportu surowca dla swych zakładów oraz skomunikowanie z Kamienną Górą terenów, które zamieszkiwali potencjalni pracownicy jego fabryk[9]. W memoriale, wydanym w 1899 roku z okazji uruchomienia linii, Rinkel pisał eufemistycznie o kwestii dowozu robotników do swoich zakładów, twierdząc, że budowa kolei stanowi „rozwiązanie z Bożą pomocą problemu ubogich tkaczy, którzy tu jeszcze zamieszkiwali”[9]. Oprócz zasadniczej funkcji dowózu osób, towarów i surowców do Kamiennej Góry oraz miast zlokalizowanych przy trasie, budowniczowie kolei (jak zaznaczali w wydanym w 1899 roku memoriale) liczyli na rozwój ruchu turystycznego (Chełmsko Śląskie) i pielgrzymkowego[10]. Linia posłużyć miała również eksploatacji miejscowych złóż glin oraz piasków szklarskich w okolicach Krzeszowa oraz węgla kamiennego, wapienia i marmuru w rejonie Okrzeszyna[7].
Budowa i uruchomienie linii
16 czerwca 1897 roku władze rejencji w Legnicy wydały spółce koncesję na budowę i użytkowanie linii kolejowej wzdłuż dolin rzeki Zadrny i Ostrożnicy w kierunku wsi Okrzeszyn przy granicy austro-węgierskiej[9].
Roboty pomiarowe, a następnie budowlane rozpoczęto jesienią 1897 roku[9]. Według niektórych źródeł, właściwe prace budowlane wykonano w zaledwie 10 miesięcy[7].
Liczącą 21,56 km linię otwarto 2 października 1899 roku[7]. Budowa pochłonęła 2,2 mln marek, przy czym państwo pruskie, władze prowincji, powiat oraz miasto Chełmsko Śląskie udzieliły wykonawcom bezzwrotnej pomocy na kwotę 292 000 marek[9].
Łączna długość wszystkich torów, ułożonych na jednotorowej, normalnotorowej trasie z mijankami, wyniosła 26 kilometrów[9]. Największe przedsięwzięcie stanowiła budowa kratownicowego mostu nad rzeką Bóbr i obecną ulicą Wiejską w Kamiennej Górze, liczącego 72 metry długości[9]. Przeprowadzenie linii w rejonie Okrzeszyna wymagało również wykonania kilku większych wykopów w skalistym gruncie[7]. W Krzeszowie, Chełmsku Śląskim i Okrzeszynie wzniesiono stacje kolejowe, natomiast pomiędzy nimi – w Czadrówku, Jawiszowie i Uniemyślu – urządzono przystanki[9]. Przy punktach handlowych wzniesiono podobne do siebie, charakterystyczne budynki z cegły klinkierowej, z elewacją przedzieloną ozdobnie kolorowymi (żółtymi lub czarnymi) poziomymi pasami[8]. W Chełmsku Śląskim, w połowie drogi kolejowej z Krzeszowa do Okrzeszyna, ulokowano administrację spółki[9][7]. Przy końcowej stacji w Okrzeszynie wybudowano lokomotywownię i warsztaty kolei (depo)[9], na dworcu natomiast ulokowano urząd celny[7].
Eksploatacja linii przed II wojną światową
Za sprawą uruchomienia Kolei Doliny Zadrny, leżąca od 1869 roku na ważnym szlaku do Austro-Węgier stacja w Kamiennej Górze, uzyskała status lokalnego węzła kolejowego[10].
W 1901 roku, między Kamienną Górą a Czadrowem uruchomiono nowy przystanek w Czadrówku[9].
Inwestorzy od początku istnienia kolei dążyli do rozbudowy linii na drugą stronę granicy prusko-austriackiej[10], postulując połączenie z pobliskim Trutnovem[10]. Co więcej, w 1908 roku w odległości zaledwie 3 kilometrów od stacji w Okrzeszynie wzniesiono stację Petříkovice, położoną na zbudowanej przez austriacko Cesarsko-Królewskie Koleje Państwowe linii Trutnov – Teplice nad Metují[8]. Oprócz istotnych przeszkód terenowych na drodze między Okrzeszynem a Petříkovicami[8], z którymi już wówczas – jak dowodzi praktyka – umiano sobie poradzić (drążąc tunele o dowolnej długości i stawiając potężne konstrukcje mostowe[3]), zasadniczym hamulcem dla rozbudowy trasy za granicę okazał się monopol państwa na prowadzenie obsługi celnej[3]. Naciski państwa i narzucone podczas I wojny światowej ograniczenia strategiczne ostatecznie zniechęciły władze kolei do dalszych zabiegów o jej przedłużenie[3].
Typowy skład pasażerski na kolejce składał się zwykle z dwóch-trzech wagonów osobowych i jednego wagonu bagażowego, prowadzonych przez niedużą lokomotywę parową – tendrzak pruskiego typu T 3[3]. Średnia prędkość handlowa pociągów nie przekraczała 20 kilometrów na godzinę, skąd ironicznie nazywano kolej Ziederschleiche (schleichen – w języku niemieckim oznacza wlec się)[3]. Przy 4 parach pociągów do Chełmska Śląskiego i 2-3 parach docierających z Chełmska Śląskiego do Okrzeszyna roczne przewozy pasażerskie osiągały liczbę 100–150 tysięcy osób[7] (statystycznie najwyżej 41 osób na każdy pociąg, nie wliczając w to wzmiankowanych w źródłach przejazdów okolicznościowych[9]). Istotnymi stacjami w ruchu pasażerskim były stacje w Krzeszowie i Chełmsku Śląskim[3]. Z pierwszej korzystali licznie pielgrzymi zmierzający do opactwa, turyści wychodzący w Góry Kamienne, czy miłośnicy wyszynku przy browarze klasztornym[3]. Z drugiej – mieszkańcy zatrudnieni licznie w tkalniach i przędzalniach w Kamiennej Górze[3]. Źródła podają często fakt, że z kolei korzystali często mieszkańcy i turyści wywożący z Chełmska Śląskiego znany lokalny produkt – kiełbasę wędzoną na szyszkach jodłowych – czemu kolej miała zawdzięczać przydomek kolei kiełbaskowej (niem. Werschtlaboane)[9][3]. Końcowa, ślepa stacja w Okrzeszynie, za sprawą przygranicznego położenia, służyć mogła turystom udającym się w stronę przejścia granicznego oraz odwiedzających Adršpašskoteplické skály[3].
Na kolejce nie tworzono samodzielnych składów towarowych[3]. Wagony z towarem doczepiano do pociągów osobowych[3]. Charakter małego węzła towarowego posiadała stacja Krzeszów, gdzie od stacji odgałęział się krótki tor do miejscowej cegielni, a później także bocznica do kopalni odkrywkowej piasku[3]. W Chełmsku Śląskim, gdzie funkcjonowały m.in. liczne zakłady tkackie, fabryki dywanów, znana masarnia i spora roszarnia, obsługiwano dziennie 20-25 wagonów towarowych[3]. Mimo sporego potencjału w postaci wspomnianych zakładów, kamieniołomu w Uniemyślu oraz kamieniołomów i eksploatowanych po I wojnie światowej złóż węgla kamiennego wkoło Okrzeszyna, przewozy towarowe na kolejce były niewielkie, rzędu 30 tysięcy ton rocznie[3]. Wobec postępującego spadku przewozów towarowych, wagony towarowe kolei przekazano w 1935 roku kolejom państwowym[3].
W 1934 roku kolejce przybyła konkurencja. Z Kamiennej Góry przez miejscowości, którymi przebiegała kolej, uruchomiono komunikację autobusową do Adršpachu i Teplic nad Metují[9]. Inaczej jednak niż w przypadku np. kolei w Środzie Śląskiej (w 1936 r.), autobusy nie przyczyniły się tutaj do zaprzestania przewozów pasażerskich[11]. W 1935 roku lokalna społeczność przeprowadziła zbiórkę na rzecz remontu kolei i trasa została wyremontowana[9].
Dzieje kolei po II wojnie światowej
Po II wojnie światowej i zmianie granic państwowych, we wrześniu 1945 roku linię włączono w skład Polskich Kolei Państwowych[3].
Wyludnienie terenów przygranicznych spowodowało spadek przewozów pasażerskich, które zawieszono całkowicie w 1954 roku. Ruch towarowy na odcinku Okrzeszyn – Chełmsko Śląskie zawieszono w 1959 roku, Chełmsko Śląskie – Krzeszów w 1987 roku. Wybudowaną w 1973 roku bocznicę kolejową z Krzeszowa do Krzeszówka eksploatowano do 1990 roku i wtedy to całkowicie ruch towarowy na całej linii zawieszono. Odcinek Okrzeszyn – Chełmsko Śląskie rozebrano w roku, Chełmsko Śląskie – Krzeszów w 1988 roku, a bocznicę do Krzeszówka w 1999 roku[3].
Ostatni przejazd pasażerskiego pociągu specjalnego (pielgrzymkowego) miał miejsce 15 sierpnia 2002 r. W 2014 i 2015 roku na krótkim, przejezdnym odcinku linii w pobliżu stacji Krzeszów prowadzono ruch drezynowy.
Właściciel kamieniołomu w Okrzeszynie zabiegał w 2015 roku o adaptację nasypu po zlikwidowanym odcinku linii nr 330 na drogę technologiczną, umożliwiającą wywóz urobku z kopalni z pominięciem drogi publicznej. Planom sprzeciwiał się miejscowy samorząd, który deklarował wówczas zamiar wybudowania na nasypie ścieżki rowerowej[12].
Przypisy
- ↑ D29 – 330 Linia Kamienna Góra – Okrzeszyn. [w:] „Strona MK z Jeleniej Góry” [on-line]. www.jelenia.rail.pl. [dostęp 2015-06-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-09)]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j Ryszard Stankiewicz, Marcin Stiasny, Mały atlas linii kolejowych Polski – 2011, Eurosprinter, Rybnik, 2011, s.F2, G3, ISBN 978-83-931006-3-7.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al Rafał Wiernicki: Kolejka Doliny Zadrny. [w:] Turysta Dolnośląski 7-8/2003 [on-line]. Ogólnopolska Baza Kolejowa. [dostęp 2015-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-25)]. (pol.).
- ↑ Marek Wiercioch: Fotografia ostatniego pociągu pasażerskiego na odcinku Kamienna Góra – Krzeszów, 15 sierpnia 2002 r., rail.phototrans.eu, dostęp: 2015-06-07.
- ↑ Marcin Jaksoń: Mikołaj na drezynie. powiatowa.info. [dostęp 2015-06-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-07)]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j Mapa turystyczna Powiat Kamiennogórski, Góry Krucze, Skala 1:40 000. Wydawnictwo Turystyczne PLAN, Jelenia Góra: 2015. ISBN 978-83-7868-182-3.
- ↑ a b c d e f g h i j Michał Małkowski. Zapomniane linie: Kamienna Góra – Okrzeszyn. „Świat Kolei”. 2/2001, s. 16–17. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962. [zarchiwizowane z adresu 2012-01-17].
- ↑ a b c d e Grzegorz Sarnecki. Kolejka Doliny Zadrny. „Model Hobby”. 1/2000, s. 66–67. Warszawa: Mirage Hobby. ISSN 1509-068X. [zarchiwizowane z adresu 2012-01-17].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Karolina Merda. Kolejka „Kiełbaskowa”. „Miasto Langhansa. Dwumiesięcznik Szkolnego Koła Miłośników Historii Lokalnej im. Carla Gottharda Langhansa przy ZSO w Kamiennej Górze”. 2/2005, s. 2–4. Kamienna Góra: Zespół Szkół Ogólnokształcących w Kamiennej Górze. [zarchiwizowane z adresu 2015-06-09].
- ↑ a b c d JanuszJ. Kućmiń JanuszJ., Zapomniane linie kolejowe. Kolej żelazna w Sudetach, [w:] Pielgrzymy 1996. Informator krajoznawczy 40. Rajdu Sudeckiego SKPS, t. 1996, Wrocław: PTTK, s. 41–48, ISBN 978-83-85550-82-2 [dostęp 2015-06-12] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-12] .
- ↑ Michał Jerczyński. Zapomniane linie: Środa Śląska – Środa Śląska Miejska. „Świat Kolei”. 7/2001, s. 26–27. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962.
- ↑ Piotr Słowinski: Mają legalną kopalnię, ale nie mogą korzystać z drogi. [w:] Portal Radia Wrocław [on-line]. prw.pl. [dostęp 2015-06-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-09)]. (pol.).
- p
- d
- e
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 230A
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 393
- 394
- 395
- 700
- 701
- 702
- 703
- 704
- 705
- 706
- 707
- 709
- 710
- 711
- 712
- 713
- 714
- 715
- 716
- 717
- 719
- 720
- 721
- 722
- 723
- 724
- 725
- 726
- 727
- 728
- 729
- 730
- 731
- 732
- 733
- 734
- 735
- 736
- 737
- 738
- 739
- 740
- 741
- 742
- 743
- 744
- 745
- 746
- 747
- 749
- 750
- 751
- 752
- 753
- 754
- 755
- 756
- 757
- 758
- 759
- 760
- 761
- 762
- 763
- 764
- 765
- 766
- 767
- 768
- 769
- 770
- 771
- 772
- 773
- 774
- 775
- 776
- 777
- 778
- 779
- 780
- 781
- 782
- 786
- 800
- 801
- 802
- 803
- 804
- 805
- 806
- 807
- 808
- 809
- 810
- 811
- 812
- 813
- 814
- 815
- 816
- 817
- 818
- 819
- 820
- 821
- 822
- 823
- 824
- 825
- 826
- 827
- 828
- 829
- 830
- 831
- 832
- 833
- 834
- 835
- 836
- 837
- 838
- 839
- 840
- 841
- 842
- 843
- 844
- 845
- 846
- 847
- 848
- 851
- 854
- 855
- 857
- 858
- 859
- 860
- 861
- 862
- 863
- 864
- 865
- 866
- 867
- 868
- 869
- 870
- 871
- 872
- 873
- 874
- 875
- 876
- 877
- 878
- 880
- 881
- 882
- 883
- 884
- 885
- 886
- 887
- 888
- 889
- 890
- 891
- 892
- 893
- 894
- 895
- 896
- 897
- 898
- 899
- 900
- 901
- 902
- 903
- 904
- 905
- 906
- 907
- 908
- 909
- 910
- 911
- 912
- 913
- 914
- 915
- 916
- 917
- 918
- 919
- 920
- 921
- 922
- 923
- 924
- 925
- 926
- 927
- 928
- 929
- 930
- 931
- 932
- 933
- 934
- 935
- 936
- 937
- 938
- 939
- 940
- 941
- 942
- 943
- 944
- 945
- 946
- 947
- 948
- 949
- 950
- 951
- 954
- 955
- 956
- 957
- 958
- 959
- 960
- 961
- 962
- 963
- 964
- 965
- 966
- 967
- 968
- 969
- 970
- 971
- 972
- 973
- 974
- 975
- 976
- 977
- 978
- 979
- 980
- 981
- 982
- 983
- 984
- 985
- 986
- 987
- 988
- 989
- 990
- 991
- 992
- 993
- 994
- 995
- 996
- 997
- 998
- 999
- Wikiprojekt:Transport szynowy