Koźmin Wielkopolski

Koźmin Wielkopolski

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ratusz przy Starym Rynku
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	krotoszyński
Gmina	Koźmin Wielkopolski
Burmistrz	Maciej Krzysztof Bratborski
Powierzchnia	5,89[1] km²
Wysokość	135 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	6604[2] 1121,2 os./km²
Strefa numeracyjna	62
Kod pocztowy	63-720
Tablice rejestracyjne	PKR
Położenie na mapie gminy Koźmin Wielkopolski Koźmin Wielkopolski
Położenie na mapie Polski Koźmin Wielkopolski
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Koźmin Wielkopolski
Położenie na mapie powiatu krotoszyńskiego Koźmin Wielkopolski
51°49′39″N 17°27′14″E/51,827500 17,453889
TERC (TERYT)	3012034
SIMC	0936925
Urząd miejski Stary Rynek 11 63-720 Koźmin Wielkopolski
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Koźmin Wielkopolski (do końca 1996 Koźmin^[3], niem. Koschmin) – miasto w Polsce w województwie wielkopolskim, w powiecie krotoszyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Koźmin Wielkopolski.

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 6678 mieszkańców^[4].

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1318 roku^[5], własność kasztelana międzyrzeckiego Andrzeja Górki, około 1580 roku leżało w powiecie pyzdrskim województwa kaliskiego^[6]. Koźmin uzyskał prawo składu w 1565 roku^[7].

Położenie

Koźmin Wielkopolski leży w zachodniej części Wysoczyzny Kaliskiej, nad Orlą, w odległości ok. 15 km na północ od Krotoszyna i ok. 50 km na zachód od Kalisza. Krzyżują się tu drogi krajowa i wojewódzka:

• droga krajowa nr 15: Trzebnica – Krotoszyn – Koźmin Wielkopolski – Września – Gniezno – Toruń – Ostróda
• droga wojewódzka nr 438: Borek Wielkopolski – Koźmin Wielkopolski

oraz linie kolejowe (stacja Koźmin Wielkopolski):

• linia kolejowa nr 281: Oleśnica – Krotoszyn – Koźmin – Jarocin – Gniezno (dł. 160,06 km; otwarcie: 30 czerwca 1875)^[8]
• linia kolejowa nr 382: Koźmin – Piaski (dł. 29,38 km; otwarcie: 2 listopada 1909; rozebrana w 1998)

Na terenie miasta oraz przyległych gmin zorganizowana jest komunikacja autobusowa.

Gospodarka

Przemysł przetwórczy reprezentowany jest przez gałęzie: metalową, drzewną, spożywczą i chemiczną.

Historia

Gród z podgrodziem istniał tam już w XII w., prawa miejskie Koźmin otrzymał między 1251 a 1283 rokiem^[9][10]. W 1283 roku książę Przemysł II poddał Kożmin pod jurysdykcję Kalisza i zakazał mieszczanom koźmińskim zwracać się do innych sądów niż sąd w Kaliszu^[11].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Cosmin wymienia we fragmencie „Cosmin opido Polonie” spisany ok. 1300 roku średniowieczny łaciński utwór opisujący żywot świętej Jadwigi Vita Sanctae Hedwigis^[12].

W 1338 roku Kazimierz III Wielki darował miasto Maćkowi Borkowicowi, który zbudował w Koźminie zamek. Po upadku wojewody miasto wielokrotnie zmieniało właścicieli. W XVI w. był własnością rodu Górków, po nich między innymi Sapiehów. W czasach I Rzeczypospolitej należał do najsilniejszych miast w Wielkopolsce. W czasie wojny trzynastoletniej Koźmin w 1458 roku wystawił 20 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi zamku w Malborku^[13]. W połowie XV w. przez krótki okres był siedzibą sądu ziemskiego^[14]. W XVI w. był tam znaczny ośrodek sukienniczy, a w XVII w. znany ośrodek reformacji (w 1561 roku bracia czescy otworzyli w Koźminie drukarnię).

W 1 poł. XVIII w. miecznik wielki litewski Janusz Aleksander Sanguszko podarował miasto wraz z siedemnastoma okolicznymi wsiami swojemu kochankowi Karolowi Szydłowskiemu^[15].

Do II rozbioru Polski (1793) Koźmin leżał w województwie kaliskim; w wyniku rozbioru województwo kaliskie zostało włączone do Królestwa Prus, do prowincji Prusy Południowe.

W czasach zaboru pruskiego Koźmin należał do powiatu Krotoszyn^[16]. Według spisu urzędowego z 1837 roku miasto liczyło 3 439 mieszkańców, którzy zamieszkiwali 362 dymy (domostwa)^[16].

W 1875 roku wybudowano linię kolejową, co przyspieszyło rozwój miasta. W latach 1887–1932 miasto powiatowe (powiat koźmiński). W 1906 roku miał miejsce w Koźminie strajk dzieci szkolnych. Już w listopadzie 1918 roku sformowano tu Radę Robotniczo-Żołnierską oraz, po wybuchu powstania wielkopolskiego, kompanię żołnierską. Zakończenie II wojny światowej nastąpiło w Koźminie 23 stycznia 1945 roku.

Miasto zostało zajęte przez jednostki 33 Armii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej w walkach toczonych od 23 do 26 stycznia 1945 roku. Dla upamiętnienia poległych wzniesiono obelisk w parku miejskim. Poległych ekshumowano w 1952 roku i przeniesiono do mogił zbiorowych na cmentarzu Miłostowo w Poznaniu.

Miasto nie należało a było siedzibą gromad Koźmin, Koźmin-Zachód. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa kaliskiego. Przed 1975 rokiem i od 1999 roku w powiecie krotoszyńskim.

W 1995 roku na terenie miasta i gminy odbyło się referendum na podstawie którego Rada Miejska wystąpiła do Szefa Urzędu Rady Ministrów z prośbą o zmianę nazwy. Rozporządzenie Rady Ministrów wydano w dniu 23 grudnia 1996 roku (Dziennik Ustaw Nr 155, poz. 761 [1]), dzięki czemu przymiotnik Wielkopolski został dodany do nazwy miejscowości 1 stycznia 1997 roku.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Koźmina Wielkopolskiego w 2014 roku^[2].

Zabytki

• zamek z XIV wieku, (ob. Muzeum Ziemi Koźmińskiej) wybudowany przez Maćka Borkowica, murowany z cegły, tynkowany z wyjątkiem wieży, wielokrotnie przebudowywany (w XVI w. przez Górków, w stylu renesansowym, w XVIII w., w 1865), z pierwotnego założenia zachowały się wieża zamkowa, czworokątny dziedziniec oraz fragment fosy (obecnie alpinarium), według legendy zamek miał być połączony tunelem z parkiem pałacu w Dobrzycy,
• kościół parafialny Najświętszej Marii Panny i świętego Wawrzyńca, wzniesiony w 1462 przez Hińczę z Rogowa, rozbudowywany (1670-1677), przebudowywany (XVIII w.), w stylu barokowym, murowany z cegły, otynkowany, o układzie bazylikowym, z trzema nawami i wieżą z blaszanym hełmem,
  • sklepienie z dekoracją stiukową,
  • manierystyczny ołtarz głównym z lat 1600-1630, trzykondygnacyjny, z licznymi rzeźbami i płaskorzeźbami (między innymi rzeźba Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny z dawnego gotyckiego ołtarza z końca XV w.), z których wiele było stylizowanych na te z krakowskiego ołtarza mariackiego Wita Stwosza,
    • cyborium, renesansowe, z ok. 1540, z żelaznymi kutymi drzwiczkami, przyozdobione ornamentem roślinnym,
  • prezbiterium,
    • nagrobek Andrzeja i Barbary Górków, renesansowy, wykuty w piaskowcu i czarnym marmurze przed 1583,
    • epitafium zmarłej w czasie zarazy w 1606 Barbary z Winklerów,
    • belka tęczowa z grupą pasyjną,
  • kaplica,
    • kuta żelazna krata zamykająca wejście do kaplicy, renesansowa,
    • rzeźba Matka Boska, gotycka, z XV w.,
    • rzeźba ludowa Chrystus Frasobliwy,
  • obrazy czterech koźmińskich uczonych (Mikołaj, Albin i Aleksy – docenci Akademii Krakowskiej, Benedykt – profesor Akademii Krakowskiej, zasłużony dla rozwoju Biblioteki Jagiellońskiej, XV i XVI w.),
  • obraz tak zwanej szkoły wielkopolskiej Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, malowany na desce, z XVI w.,
  • dwie kropielnice kamienne przyozdobione ludzkimi maskami, romańskie,
  • stalle i ambona z XVII w.,
  • dzwon z 1546,
• kościół i klasztor pobernardyński Najświętszej Marii Panny i świętych Stanisława i Franciszka, wzniesione w latach 1648–1670, barokowe, kościół otoczony krużgankiem, bogate wyposażenie wnętrza z XVIII w., klasztor przebudowywany w 1828 na więzienie po uprzedniej kasacie zakonu (1818), całość rewaloryzowana w latach 1885 i 1968,
• kościół cmentarny Trójcy Świętej, drewniany, wzniesiony w 1570, odnowiony gruntownie w XIX w., kryty gontem,
  • belka tęczowa z 1570,
  • drewniana płyta grobowa z okresu zarazy 1707–1709,
  • cmentarz,
    • pomnik powstańców wielkopolskich,
    • groby 52 więźniarek zamęczonych w latach 1940–1945 w miejscowym obozie karnym,
• wiatrak-koźlak,
• kamieniczki mieszczańskie, klasycystyczne.

Przyroda

• Park Miejski z urozmaiconą pergolami aleją grabową, stawem oraz stanowiskiem okazów bażantów
• Obszar Chronionego Krajobrazu Dąbrowy Krotoszyńskie i Baszków Rochy
• Park (Skwer im. Jana Pawła II).

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Stanisława
  • parafia św. Wawrzyńca
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Koźmin (Sala Królestwa ul. Witosa 2)^[17].

Sport

W mieście działa Koźmiński Klub Sportowy Biały Orzeł Koźmin Wielkopolski, grający w klasie okręgowej, gr. wielkopolskiej V^[18].

IKS „Spartakus” klub integracyjny propagujący tenis ziemny na wózkach którego prezesem jest Albin Batycki

Współpraca międzynarodowa

Ta sekcja od 2011-09 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• Drimmelen
• Związek Gmin Bad Tennstedt
• Bellheim
• Balatonmariafürdö^[19]

Zobacz też

• Stary cmentarz żydowski w Koźminie Wielkopolskim
• Nowy cmentarz żydowski w Koźminie Wielkopolskim

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Koźmin nad Orlą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 569 .
• Koźmin Wielki i Nowy http://dlibra.bmino.pl/dlibra/docmetadata?id=297402370&from=pubstats