Kasztelanie zapilickie

Kasztelanie zapilickie (nadpilickie)

Państwa	Polska
Stolica	Małogoszcz, Żarnów, Skrzyńsko / Skrzynno
Ważniejsze miejscowości	Opoczno, Drzewica, Przysucha, Przytyk, Jedlińsk, Końskie, Przedbórz, Włoszczowa, Kurzelów, Chęciny
Położenie na mapie Obszar dawnych kasztelanii zapilickich stanowi północno-zachodnią część ziemi sandomierskiej i obejmuje Opoczno, Chęciny, Końskie, Włoszczową

Kasztelanie zapilickie (kasztelanie nadpilickie, kasztelanie zapilczańskie) – trzy kasztelanie, skrzyńska, żarnowska i małogoska. Siedzibami kasztelanii (kasztelami) były Skrzyńsko / Skrzynno, Żarnów i Małogoszcz.

Kasztelanie mieściły się początkowo w prowincji łęczyckiej i księstwie łęczyckim, stanowiąc ich południowo-wschodnie krańce znajdujące się na południowy wschód od Pilicy (po jej prawej stronie). Od 1239 (lub 1243) znalazły się w księstwie sandomierskim, a następnie w ziemi sandomierskiej i w województwie sandomierskim^[1].

Obszar dawnych kasztelanii stanowi północno-zachodnią część ziemi sandomierskiej. Graniczy od północnego zachodu z ziemią łęczycko-sieradzką (Pilica jest rzeką graniczną) i od południowego zachodu z ziemią krakowską. Obszar kasztelanii od północnego wschodu sąsiaduje z Zapiliczem, stanowiącym pogranicze między ziemią czerską i sandomierską. Największymi miastami są Opoczno, Końskie, Włoszczowa.

Historia

 Osobne artykuły: Ziemia łęczycko-sieradzka, Księstwo łęczyckie, Księstwo sandomierskie, Ziemia sandomierska i Województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita).

 Osobny artykuł: Kasztelania małogoska.

Łęczycanie i rozwój osadnictwa

Teren kasztelanii zapilickich był w czasach plemiennych częścią obszaru zajmowanego przez Łęczycan z głównym grodem w Tumie k. Łęczycy^[2][3]. Na obszarze zapilickim istniały takie grody: między połową IX w. i poł. X w. (koniec okresu plemiennego) – Gródek Leśny i Góra Dobrzeszowska; między poł. X w. i poł. XI w. (ekspansja państwa Piastów i pierwsza monarchia) – Żarnów, Skrzyńsko, Goździków; po poł. XI w. (druga monarchia i utworzenie prowincji łęczyckiej) pojawiają się m. in. Skrzynno i Małogoszcz^[4][2].

W „Powieści minionych lat” wśród sąsiadów Rusi zostało wymienione plemię „Lutyczów” („Łuticzi”)^[5]. Wydaje się, że chodzi w tym przekazie o plemię Łęczycan (lub Łączan), które mogło zajmować ziemie mieszczące się między grodami Gnieznem, Kaliszem i Krakowem oraz pograniczem dzielącym siedziby Słowian zachodnich od obszarów penetrowanych przez Słowian wschodnich. Łęczyca pełniłaby funkcję naczelnego grodu dla terytorium rozciągającego się po wschodniej i zachodniej stronie Wisły (po obu stronach rzeki w okolicach Czerska), i sięgającego na zachód aż po ujście Neru do Warty i Wartę. Terytorium Łęczycan na południowo-wschodnich rubieżach przekraczało Pilicę i zbliżało się do Radomia. Od północy Łęczycanie graniczyli z Mazowszanami, którzy znajdowali się na prawym brzegu Wisły, na północ od obecnej Warszawy^[6][3][7].

Innym dowodem o istnieniu Łęczan i innych plemion są nazwy miejscowości. Na południe od Radomia mamy Mazowszany, a nieco dalej, koło Wierzbicy: Łączany, Polany i Pomorzany. Nazwy te mówią, że przedstawiciele tych plemion mieszkali tylko w tych wsiach, będąc otoczonymi przez „miejscowych”^[3].

W prowincji łęczyckiej i księstwie łęczyckim

Trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie (skrzyńska, żarnowska i małogoska) były częścią prowincji łęczyckiej i księstwa łęczyckiego położoną na południowy wschód od Pilicy. Przejściowo istniał urząd wojewody żarnowskiego (ulokowanego w Żarnowie), który mógł zarządzać obszarem obejmującym trzy kasztelanie zapilickie^[8].

W pierwszej fazie rozbicia dzielnicowego aż do utworzenia księstwa łęczyckiego w 1231, prowincja łęczycka przez większość czasu była częścią dzielnicy senioralnej; jedynie w latach 1138–1144 prowincja przypadła prawdopodobnie wdowie po Bolesławie III Krzywoustym, Salomei z Bergu, jako tzw. odprawa wdowia^[9][1]. W 1146 Bolesław IV Kędzierzawy odłączył trzy zapilickie kasztelanie od prowincji łęczyckiej i dzielnicy senioralnej i nadał je Henrykowi Sandomierskiemu. Trzy zapilickie (nadpilickie) kasztelanie zostają po raz pierwszy włączone do księstwa sandomierskiego. Wracają one do prowincji łęczyckiej, a więc i dzielnicy seniora zapewne wraz ze śmiercią Henryka Sandomierskiego w 1166 roku^[9].

W 1239 lub 1243 księstwo łęczyckie utraciło na stałe kasztelanie zapilickie na rzecz księstwa sandomierskiego z powodu klęsk Konrada I mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską^{[1][10][11][9][12][13][3]}. Podawane są dwie możliwe daty tego zdarzenia: 1239 r. i zjazd w Przedborzu, kiedy być może Konrad I mazowiecki przekazał te tereny na rzecz księcia sandomierskiego Bolesława V Wstydliwego, lub 1243 r. i wielka klęska Konrada w bitwie z Bolesławem pod Suchodołami^[9]. Przed 1306, z archidiakonatu łęczyckiego^[14][15] diecezji gnieźnieńskiej został utworzony archidiakonat kurzelowski^[16], który odpowiadał obszarowi kasztelanii zapilickich i przetrwał do rozbiorów^[16][3]. Posiadanie kasztelanii zapilickich umożliwiało sprawowane kontroli w Małopolsce książętom łęczycko-sieradzkim, zaś książętom krakowskim i sandomierskim zapewniało możliwość szachowania sił wielkopolskich i łęczycko-sieradzkich, stąd region ten obfitował w wiele starć bitewnych^[17].

W ziemi sandomierskiej i województwie sandomierskim

W ziemi sandomierskiej kasztelanie uległy reorganizacji. W ten sposób znika kasztelania skrzyńska, przyłączona w większości do kasztelanii radomskiej i żarnowskiej. Zachowane są kasztelanie małogoska i żarnowska. Od 1320 roku teren kasztelanii zapilickich został razem z księstwem sandomierskim włączony do Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako część województwa sandomierskiego. W II poł. XIV w. pojawiają się powiaty jako jednostki terytorialne, które wypierają kasztelanie. Niektóre kasztelanie przekształcają się w powiaty, inne zanikają. Kasztelania żarnowska przeradza się w powiat opoczyński. Z kasztelanii małogoskiej powiększonej o okolice Kielc powstaje powiat chęciński^[3][18]. Obszar dawnych kasztelanii znalazł się w zaborze austriackim w 1795 (w wyniku III rozbioru), w Księstwie Polskim w 1807, w zaborze rosyjskim w 1815^[19][1][9].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości

W 1919, tereny byłych kasztelanii zapilickich znalazły się w województwie kieleckim. Po raz pierwszy tereny te znalazły się w woj. łódzkim w latach 1946–1950; wówczas była to większość powierzchni tych kasztelanii. W 1950, całość tego obszaru trafiła do województwa kieleckiego. Okolice Opoczna i Przedborza znalazły się w województwie piotrkowskim (1975–1998) i łódzkim od 1999. Po reformie administracyjnej z 1999, około 1/3 powierzchni dawnych kasztelanii zapilickich znajduje się w woj. łódzkim, reszta w województwach świętokrzyskim i mazowieckim^{[19][1][16][12][9]}.

Zobacz też

• ziemia łęczycko-sieradzka
• prowincja i księstwo łęczyckie
• ziemia sandomierska
• Zapilicze

Przypisy

Bibliografia

• Jacek Ladorucki, Tomasz Stolarczyk, O potrzebie stworzenia Słownika biograficznego ziemi łęczyckiej. Ogólne zasady opracowania kompendium i jego znaczenie dla regionu (rozdział: Dzieje ziemi łęczyckiej i jej granice), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum.”, 1/2 (22/23), 2016, s. 117–129.
• Marek Koter, Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161.
• Jerzy Sikora, Między podbojem a prowincją. Przyczynek do piastowskiej organizacji Polski Centralnej w X i XI w., Olgierd Ławrynowicz, Jerzy Maik, Piotr A. Nowakowski (red.), [w:] Non Sensistis Gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, Łódź 2011, s. 349–367.
• Paweł Zięba, Przynależność administracyjno-terytorialna Przedborza na przestrzeni wieków, www.przedborz.com.pl [dostęp 2019-09-19].
• Przynależność administracyjna oraz kulturowa okolicznych miejscowości, Historia Koluszek i okolic w internecie, www.dawne-koluszki.pl [dostęp 2019-09-19].

Linki zewnętrzne

• Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczpospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
• Ziemie polskie Korony w II poł XVI w. (Cz1: Mapy, plany) i (Cz2: Komentarz, indeksy) 2021, autorzy: zespół pod kierownictwem prof. IH PAN Marka Słonia. (1) https://rcin.org.pl/ihpan/dlibra/publication/6733#structure (mapa i indeks do pobrania); (2a) https://data.atlasfontium.pl/maps/178?_ga=2.189141154.865899583.1640103019-2000553280.1624037407 (mapa online); (2b) https://atlasfontium.pl/ziemie-polskie-korony/