Lizar arrunt

Lizar arrunt
Irudi gehiago
Iraute egoera
Ia galzorian  (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Lamiales
Familia	Oleaceae
Generoa	Fraxinus
Espeziea	Fraxinus excelsior L.
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	ash wood (en) , European ash (en) , Fraxinus excelsior seed oil (en) eta Fraxinus excelsior seed (en)

Lizar arrunta (Fraxinus excelsior), lizar izenaz ere ezaguna, batzuetan lizarrondo, Oleaceae familiako eta Fraxinus generoko zuhaitza da. Hosto galkorra du eta 20-35 m bitarteraino neurtzera iristen da.

Latinetik dator Fraxinus hitza, eta xabalina edo gezia esan nahi du (lizarraren zuraren antzinako erabilerari egiten dio erreferentzia). Excelsior hitzak zuhaitzaren garaierari egiten dio erreferentzia.

Euskal kulturako landare magikoenetarikoa da: baserriaren aurrealdean lizar bat izatea gomendagarria omen da, babesle gisa. San Joan gauean, adaxka bat jarri behar da atean, eta aurreko urtekoa suan erre. Lizarra ez da bedeinkatu behar; berez da bedeinkatua (Lekuonak bildutako esaera zaharra).

Ezaugarriak

Hosto erorkorreko zuhaitza da, eta tamaina handikoa: 40 m garai izan daiteke.

Zurtoina – Azala

Enbor zuzena du, eta azal grisa eta zartatua. Gainazala arrakalduz doa organismo helduenetan.

Hostoak

Hosto konposatuak ditu: hosto bakoitzak 7-13 eta kasu batzuetan 15 foliolo horzdun ditu, lantza formakoak. Orokorrean hostoak lantzeatuak eta krenatu edo serrulatuak direla esaten da, hau da, ertzetan koska biribildu eta ez oso sakonak dituztela. Hosto-begiak beltz eta handiak dira, eta neguan sortzen dira.

Loreak

Loreak, horixkak, hostoak baino lehenago sortzen dira, multzo txikitan, eta ez dute ez kalizarik ezta korolarik ere. Panikulatan bildutako lore apetalo eta asepaloak apirila eta maiatza artean loratzen dena eta samara motako fruituak ditu. Aipagarria da, loreak hostoak baino lehen zabaltzen direnez, fruituak aurreko urteko adarretan aurkitzen direla.

Fruituak

Berdea eta tximeleta formakoa da lizarraren fruitua: bi hegal ditu; eta luku zintzilikarietan sortzen da (samaretan)

Hazkuntza

Bizkor hazten da eta 120-150 urteraino iritsi daiteke.

Habitata

Europako zatirik handienean hedatzen da, ipar, hego eta ekialdeko muturretan salbu. Euskal Herriari dagokionez, kantauriar kostaldean arrunta da, baina mediterraneo aldera hurbildu ahala urrituz doa, azkenerako F.angustifoliak (lizar hosto txikiak) erabat ordezkatzen duen arte.

Basoak

Baso hostoerorkorretan bizi da, lurzoru freskoetan. Aukeran, baso aberats eta sakonak nahiago izaten ditu. Lurzoru eta hezetasun baldintza egokiak baditu, zuhaitz aitzindari bezala jokatzen du, hau da, kide dituen beste espezie batzuk baino hazkuntza potentzial handiagoa du lur berrietan. Hotzarekiko erresistentzia ere erakusten duenez, leku askotara hedatu da, hala 400-1800 metro bitarteko altuerako guneetan aurki genezake.

Baldintza klimatikoei dagokionez, gaztetan itzala onar dezakeen arren, heldutasunean gune eguzkitsuak behar ditu; hori dela eta, zuhaitz heliofiloa dela esaten da. Bestalde, gune ongi hidratatuetan nabarmentzen da, izan ere, lehorteek hazkuntza moteldu dezakete.

Ugalketa nola egin

Loratu apirilean eta maiatzan egiten da, fruituak abuztuan, irailan eta urrian sortzen dira.  Martxoan eta apirilan erein da eta  landatzeko hilabeterik egokienak abendua urtarrila eta otsaila dira.

Hazitik ugaldu ohi da eta bi urte behar ditu ernaltzeko. Aldaxkatik zaila da itsasten lortzea eta egitekotan udazken-neguan bildutako egur gogorreko aldaxkak erabili behar dira. Landare gazteak birlandatuz ere ongi  ugal dezakegu.

Erabilera

Egurra zuria edo zertxobait arrosatua dauka, malgua eta zaila, lanabesen kirtenak, gurdiak eta torneriak egiteko oso egokia. Bestalde, bai egurra eta bai bere ikatza kalitatezko erregaiak dira. Hosto eta kimuak ganadu bazkarako oso aproposak direnez, zuhaitz hauek lepatu egin ohi dira. Euskal Herrian, artaldeak bazkatzen diren mendi larreetan, erabilera hau oso hedatua dago, eta beraz ohikoa da lizarra saroietan landatzea.

Fitoterapian folioloak eta enborraren azala erabili izan dira hanturaren aurkako tratamendu, diuretiko eta laxante gisa.

Kantauriar kostaldeko Euskal Herriaren mitologian sustraitutako zuhaitza da, eta bere adarrek oraindik ere etxeen sarrerak babesten dituzte udaberrian. San Joan gauean gainera, lizar adaxka berri bat jarri behar omen da etxeko atean, eta aurreko urtekoa suan erre. Lizarra ez da bedeinkatu behar; berez da bedeinkatua (Lekuonak bildutako esaera zaharra).

Beste izen arruntak

Fraxinus excelsior tokiko euskarazko testuetan^[1]: lizar (lixar, leizar, leixar, lejar, lexar, lesar, letxar, letar, laixar, laizar, elisar, eleixar, elixar, luzar); lizarrondo; lizartze (lexartze); batzuetan erlekutza, etxe-lizar, leizar arbola, lizarreme, ustugei.

Erreferentziak

Wikiztegian orri bat dago honi buruz: lizar arrunt .

• Datuak: Q156907
• Multimedia: Fraxinus excelsior / Q156907
• Espezieak: Fraxinus excelsior