Maria Vetulani de Nisau

Maria Vetulani de Nisau

Maryna

Maria Vetulani, rok 1918 lub 1919
Data i miejsce urodzenia	27 listopada 1898 Tarnów
Data i miejsce śmierci	2 września 1944 Warszawa
Rodzice	Franciszek Vetulani Katarzyna Ipohorska-Lenkiewicz
Małżeństwo	Bohdan de Nisau
Dzieci	Witold de Nisau
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Maria Vetulani de Nisau^[a], pseud. Maryna (ur. 27 listopada 1898 roku w Tarnowie, zm. 2 września 1944 w Warszawie) – polska działaczka niepodległościowa i socjalistyczna, żołnierka, organizatorka ruchu harcerskiego, współzałożycielka pierwszej w Polsce drużyny dla dziewcząt z klasy robotniczej, uczestniczka walk o Lwów (1918–1919) oraz obrony Warszawy (1939), w czasie okupacji hitlerowskiej łączniczka Armii Krajowej i sanitariuszka, w 1944 powstanka warszawska. Ranna w czasie powstania w obronie budynku PWPW, zamordowana przez nazistów podczas likwidacji szpitala przy ul. Długiej.

Życiorys

Młodość i organizacja ruchu harcerskiego

Maria Vetulani urodziła się w 1898 roku w Tarnowie. Była córką inżyniera Franciszka Vetulaniego (1856−1921) i Katarzyny z domu Ipohorskiej-Lenkiewicz (1868−1915)^[1][2][3]. Miała troje rodzeństwa: brata Stanisława, oraz siostry Zofię i Cecylię. W dzieciństwie mieszkała z rodzicami w Tarnowie, w domu, który wybudował jej ojciec^[1]. Była nazywana „Marylką” lub „Malolą”^[1].

Około 1904−1905 roku rodzina przeniosła się do Krakowa, a w 1912 do Lwowa, gdzie Maria Vetulani zetknęła się po raz pierwszy z ruchem skautowym^[1]. Uczęszczała do szkoły sióstr urszulanek, której władze stwarzały przeszkody dla jej działalności skautowskiej. Udało jej się w końcu uzyskać zgodę dyrekcji na wstąpienie do harcerstwa, stworzyła także możliwości do tego swoim koleżankom^[1]. Była opisywana jako dziewczyna o „swobodnej naturze” oraz „przełamująca konwenanse”^[1].

W 1914, w związku z wybuchem I wojny światowej, Vetulaniowie przenieśli się do swojego domu letniego w Dolinie Kościeliskiej, a następnie do Zakopanego^[1]. Tam Maria Vetulani również wstąpiła do harcerstwa^[1]. Równocześnie nawiązała znajomość z taterniczką Zofią Szymańską (później Miłoszewską), która „wywarła decydujący wpływ na jej późniejsze lewicowe przekonania”^[1]. W Zakopanem w 1915 w wyniku choroby nowotworowej zmarła jej matka^[1]. Ojciec wraz z córkami Marią i Cecylią powrócił do Tarnowa (starsze rodzeństwo studiowało już wtedy w Krakowie), gdzie Maria Vetulani w latach 1916–1918 kontynuowała naukę w Prywatnym Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej, tzw. „Hajderku”^[1]. Krąg szkolny, tworzony w znacznej mierze przez dziewczęta pochodzenia żydowskiego, miał wpływ na dalsze kształtowanie się lewicowego światopoglądu Marii Vetulani^[1].

W Tarnowie nawiązała kontakt z organizatorką harcerskiego ruchu żeńskiego, Franciszką Czernecką. Jesienią 1916 reaktywowała I Drużynę im. Emilii Plater^[1]. Pełniła w niej rolę przybocznej, w rzeczywistości kierując drużyną^[1]. Prowadziła zbiórki, zajęcia z gimnastyki oraz pierwszą na terenie Krakowskiej Chorągwi Harcerek kolonię żeńską w Witowicach Dolnych^[1]. W 1918 wraz z towarzyszkami z harcerstwa zaangażowała się w demonstracje patriotyczne przeciwko oddaniu przez Niemcy ziemi chełmskiej Ukrainie, oraz w demonstracje przeciwko brakowi żywności, który spowodowała wojna i kryzys ekonomiczny^[1]. Podczas protestów poznała młode robotnice z Warsztatów Kolejowych, z którymi wkrótce potem założyła pierwszą w Polsce żeńską, robotniczą drużynę harcerską w składzie dwóch zastępów^[1].

Udział w walkach o Lwów i ruchu socjalistycznym

Po ukończeniu tarnowskiego Gimnazjum im. Orzeszkowej, w 1918 roku rozpoczęła studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wraz z jej wyjazdem do Krakowa, po kilku miesiącach istnienia zawiesiła swoją działalność założona przez nią żeńska drużyna robotnicza^[1].

W Krakowie Maria Vetulani w pierwszym miesiącu swych studiów przystąpiła do Polskiej Organizacji Wojskowej^[1]. Do organizacji wprowadziła ją Stanisława Czernecka, z którą Maria Vetulani zamieszkiwała wspólnie przu ulicy Czapskich 4^[1]. W październiku 1918 roznosiła ulotki nawołujące do rozbrajania żołnierzy austriackich przebywających w mieście, w dniu wyzwolenia wraz ze Stanisławą Czernecką pełniły funkcję kurierek^[1].

Na wieść o toczących się walkach o Lwów, bez powiadomienia rodziny udała się na front, ściąwszy uprzednio włosy i założywszy męskie przebranie, jako że kobiety nie były dopuszczane do walki^[1][4]. Podawała się za studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Mariana Ipohorskiego (pseudonim utworzyła zamieniając swoje prawdziwe imię na jego formę męską „Marian” oraz przybierając nazwisko panieńskie matki)^[1][5]. Później służyła w szeregach żeńskiego batalionu obserwacyjnego „Wicek”^[6]. Służąc jako radiotelegrafistka awansowała do rangi kaprala^[1]. Po kilku miesiącach służby wojskowej, w wyniku przeziębienia otrzymała od lekarza zalecenie urlopu^[1]. Wiosną 1919 została formalnie zwolniona z wojska i powróciła na studia^[1][3].

W 1921 zmarł jej ojciec. Zmuszona trudną sytuacją materialną, Maria Vetulani podjęła pracę w Instytucie Bakteriologicznym w Krakowie^[1]. Poświęcała wiele czasu na opiekę nad chorującą młodszą siostrą, Cecylią^[1]. Wstąpiła do Polskiej Partii Socjalistycznej. Zaprzyjaźniła się z Jadwigą Janicką-Wróblewską i jej mężem Józefem Wróblewskim (synem Stanisława Wróblewskiego), członkiem Komunistycznej Partii Polski (KPP). Przez nich poznała lewicowego działacza Bohdana de Nisau, za którego w 1923 wyszła za mąż^[1]. Po urodzeniu syna w 1924 zrezygnowała z dalszej nauki na uniwersytecie^[1]. Przeprowadziła się najpierw do Królewskiej Huty, gdzie pracował jej mąż, a następnie w 1925 wraz z mężem i synem do Warszawy. Rodzina utrzymywała się ze „skromnej” oraz „niewystarczającej na utrzymanie domu” miesięcznej gaży, jaką Bohdan de Nisau uzyskiwał z działalności w KPP^[1].

Przez swoją działalnością polityczną Bohdan de Nisau był inwigilowany przez policję. Dom rodzinny stał się obiektem częstych nocnych rewizji. Po wiecach de Nisau wracał niekiedy z obrażeniami ciała. W pewnym momencie został chwilowo uwięziony^[1]. W obawie przed kolejnym aresztowaniem, Bohdan de Nisau zbiegł wiosną 1927 do Związku Radzieckiego. W lecie zażądał przyjazdu rodziny^[1].

Maria Vetulani, zachęcona entuzjastycznymi listami pisanymi przez męża z ZSRR, dołączyła do niego wraz z synem, opuszczając kraj dzięki sfałszowanemu paszportowi^[3]. Mieszkali w Dzierżyńsku, gdzie Maria Vetulani podjęła pracę i nawiązała szereg przyjaźni^[1]. Według słów jej siostry Cecylii, Maria Vetulani miała „pokochać ludzi rosyjskich za ich szczerość, brak wszelkiego fałszu i obłudy”^[1].

W 1934 Bohdan de Nisau został aresztowany przez władze sowieckie. Kilka miesięcy później Maria Vetulani dowiedziała się, że jej mąż miał otrzymać wyrok śmierci (w istocie został osadzony na Łubiance)^[1]. Zdecydowała o powrocie wraz z synem Witoldem do Polski. Pomocy w staraniach o powrót udzieliły Nadieżda Krupska i Jekatierina Pieszkowa, zaś w Polsce starania o zgodę na jej powrót podjęła Stefania Sempołowska^[1]. W kwietniu 1935 Maria Vetulani wysiadła wraz z synem na dworcu w Warszawie. Miała być wówczas już „zupełnie siwą kobietą”^[1]. Osiedli w stolicy, gdzie do 1939 roku Maria Vetulani pracowała w Państwowym Instytucie Rozrachunkowym^[1].

Działalność w czasie okupacji niemieckiej

Po agresji niemieckiej, we wrześniu 1939 pełniła funkcję kierowniczki obrony przeciwlotniczej w budynku, w którym zamieszkiwała. 24 września 1939 jej mieszkanie przy ulicy Dobrej 13 na Powiślu zostało zniszczone w czasie bombardowania^[1]. Na pewien czas pozostała bezdomna. Po ustabilizowaniu się okupacji niemieckiej pozostała w Warszawie. Zamieszkała wraz z synem w opuszczonym przez siostrę Zofię mieszkaniu przy ulicy Świętokrzyskiej 12^[1][7].

Pielęgnowała rannych w polskim prowizorycznym lazarecie. Brak środków opatrunkowych, dezynfekcyjnych i leków sprawił, że „jej ręce pokryły się ropnymi ranami”, „mimo to nie zaniechała tej pracy”^[1]. Zimą 1939/1940 udzielała w ciągu dnia schronienia żydowskiej aktorce^[1]. Później przez pewien czas przechowywała w mieszkaniu dwie kobiety żydowskie^[1].

Od początku 1940 podjęła działalność w Związku Walki Zbrojnej jako łączniczka Oddziału IV (Kwatermistrzostwo) Komendy Głównej ZWZ pod pseudonimem Maryna^[7], zaś następnie w Szefostwie Służby Uzbrojenia „Leśnictwo” Komedy Głównej. W jej mieszkaniu mieścił się punkt kontaktowy^[1].

Od połowy 1943 pracowała jako magazynierka przy stołówce burmistrza niemieckiego stolicy po szesnaście godzin na dobę. Zwolniona „za zbyt chłodną odpowiedź na jego ukłon”^[1], pracowała jeszcze w fabryce na Mokotowie. Od lata 1943 przeszła wraz z synem „na wyłączną służbę podziemia”^[1]. Równocześnie opiekowała się chorą siostrą Cecylią, przebywającą w sanatorium w Otwocku^[1].

W powstaniu warszawskim walczyła w zgrupowaniu „Leśnik”. 23 lub 26 sierpnia została ranna podczas obrony budynku Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, była leczona w powstańczym Centralnym Szpitalu Chirurgicznym nr 1 przy ulicy Długiej 7. 2 września 1944 roku została, wraz z innymi pacjentami i personelem szpitala, zamordowana przez Niemców. Jej syn Witold (1924−1998) również walczył w powstaniu^[8], ranny trafił do niewoli niemieckiej w stalagu XI-A Altengrabow(inne języki)^[9][b].

W 1945 roku jej siostra, Cecylia Vetulani, napisała na ścianie szpitala: Kto wie o łączniczce "Marii", lat 45 siwe włosy poparzona potłuczona w twarz i żebra nazwisko Maria de Nisau, przebywającej w tym szpitalu od 24-go sierpnia proszę dać znać C. Vetulani Milanówek Zaduma 6^[7].

Odznaczenia

• Odznaka pamiątkowa Polskiej Organizacji Wojskowej;
• Krzyż Walecznych (dwukrotnie).

Upamiętnienie

14 grudnia 1974 w III Liceum Ogólnokształcącym w Tarnowie odbyła się uroczystość przyjęcia przez szkolną drużynę harcerską za patronkę Marii Vetulani. W uroczystości uczestniczył jej syn Witold de Nisau z córką Kalinką i Adam Vetulani^[1][11].

Od 1995 roku imię Marii Vetulani nosi jedna z tarnowskich ulic, w dzielnicy Zbylitowska Góra^[2][12].

Rodzina

Uwagi

Przypisy