Kulczyba

Strychnos toxifera

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

goryczkowce

Rodzina

loganiowate

Rodzaj

kulczyba

Nazwa systematyczna

Strychnos Linnaeus
Sp. Pl. 189. 1 Mai 1753^[3]

Typ nomenklatoryczny

S. nux-vomica L.^[3]

Multimedia w Wikimedia Commons

Kulczyba (Strychnos L.) – rodzaj roślin z rodziny loganiowatych Loganiaceae. Obejmuje ok. 190^[2]^[4] lub 203^[5] gatunki (najbardziej zróżnicowany rodzaj w obrębie rodziny^[2]). Najwięcej gatunków występuje w Afryce równikowej, gdzie jest ich ok. 75^[4], poza tym rodzaj obecny jest w Ameryce Środkowej i północnej oraz środkowej części Ameryki Południowej, w całej Afryce subsaharyjskiej, w Azji południowej i południowo-wschodniej, na Nowej Gwinei oraz w północnej i wschodniej Australii^[5]. Większość gatunków występuje w nizinnych lasach równikowych^[6], część rośnie na sawannach^[7].

Rodzaj o największym znaczeniu ekonomicznym w rodzinie^[6]. Rośliny te dostarczają silnie trujących alkaloidów takich jak strychnina i brucyna, używanych m.in. do trucia strzał (zob. kurara) i ryb^[6]^[4] (niezależnie stosowane przez ludy miejscowe zarówno na Starym, jak i Nowym Świecie)^[4]. Już w niewielkich dawkach powodują one paraliż mięśni i śmierć. Wykorzystywane są w trutkach na gryzonie^[8]. W małych dawkach strychnina stymuluje ośrodkowy układ nerwowy i stosowana jest przy omdleniach, zatruciach eterem i chloroformem, poprawia też zdolność widzenia^[8]. Podstawowym źródłem strychniny są nasiona kulczyby wroniego oka^[4]. Mimo silnie trujących nasion sam miąższ owoców bywa nietoksyczny^[4] i niektóre gatunki o większych i mniejszych owocach są jadalne (S. cocculoides, S. madagascariensis, S. pungens, S. spinosa^[7]). Przypuszcza się, że owoce kulczyby mogły być wzmiankowane w Biblii jako owoce drzewa poznania dobra i zła^[4] (jabłoń domowa dotarła do basenu Morza Śródziemnego dopiero ok. 1 tys. lat p.n.e.^[9]). Rośliny te stosowane są także jako lecznicze. Drewno Strychnos colubrina stosowane jest przy ukąszeniach żmij^[8], a wraz z korą do leczenia malarii^[4]. Aborygeni w północnej Australii jadali owoce kulczyby i używali ich miąższu do leczenia chorób skóry^[6]. Nasionami Strychnos potatorum pociera się od wewnątrz naczynia w celu użycia ich do klarowania wody pitnej^[8]. Część gatunków wykorzystywana jest jako źródło drewna^[4].

Morfologia

Pokrój: Liany, krzewy i drzewa (na sawannach do 10 m wysokości, w lasach równikowych osiągające co najmniej 20 m^[6] lub 35 m^[7] oraz do 100 cm pierśnicy^[7]), z cierniami lub bez, często z wąsami czepnymi wyrastającymi w kątach liści^[10], zwijającymi się, drewniejącymi i grubiejącymi w miejscu wygięcia^[8]. Pędy nagie lub z włoskami pojedynczymi^[6].

Liście: Naprzeciwległe^[11], ogonkowe lub krótkoogonkowe^[10], zwykle z wyraźnymi poduszeczkami liściowymi^[7], z przylistkami zwykle zredukowanymi do wąskiego, orzęsionego rąbka łączącego nasady ogonków^[10]. Blaszka liściowa pojedyncza, całobrzega^[11], kształtu od okrągłego do wąskoeliptycznego^[7]. Wiązki przewodzące drugiego rzędu w liczbie 3–7, łukowate, często wyraźne^[10], oddzielające się blisko nasady blaszki^[5]. Blszaka często skórzasta^[7].

Kwiaty: Zwykle zebrane luźne lub gęste w kwiatostany wiechowate lub wierzchotkowate szczytowe lub wyrastające w kątach liści^[6]. Przysadki łuskowate. Kwiaty są promieniste (czasem działki kielicha są nierównej wielkości^[6]), 4 i 5-krotne, siedzące lub szypułkowe^[10]. Kielich zrosłodziałkowy, z działkami mniej lub bardziej zodzielonymi^[5]. Korona zrośnięta u dołu w krótszą lub dłuższą rurkę z rozpostartymi łatkami na szczycie^[10]. Płatki koloru białego do żółtego, zielonkawe, rzadko pomarańczowe lub żółtobrązowe^[6]. Pręciki przyrośnięte do rurki korony, krótsze lub dłuższe od niej, z nitkami cienkimi i różnego kształtu pylnikami (kulistymi do wąsko podługowatych). Zalążnia powstaje z dwóch owocolistków i zwykle jest dwukomorowa, rzadko z jedną komorą. W komorach z kilkoma lub licznymi zalążkami. Szyjka słupka walcowata, na końcu z główkowatym lub dwudzielnym znamieniem^[10].

Owoce: Różnej wielkości, kuliste (zazwyczaj)^[6] lub podługowate jagody, czerwone lub pomarańczowe po dojrzeniu (czasem żółte, zielone, brązowe lub czarne^[6]). O skórce grubej^[6] i twardej^[5]. W środku zwykle z miąższem pomarańczowym, zawierającym pojedyncze do 15 nasion. Te duże (od 0,5 do 3 cm średnicy^[7]), zwykle spłaszczone, koliste lub owalne w zarysie^[10], czasem kulistawe^[5], ze skórzastą łupiną^[10]. Zarodek drobny^[5].

Systematyka

Jeden z trzech rodzajów z plemienia Strychneae Dumort. wyróżnianego w obrębie rodziny loganiowatych Loganiaceae Martius. W obrębie rodzaju wyróżniano tradycyjnie 12 sekcji, ale nie są one monofiletyczne^[6].

Wykaz gatunków^[5]

Strychnos aculeata Soler.
Strychnos acuta Progel
Strychnos aenea A.W.Hill
Strychnos afzelii Gilg
Strychnos alvimiana Krukoff & Barneby
Strychnos amazonica Krukoff
Strychnos andamanensis A.W.Hill
Strychnos angolensis Gilg
Strychnos angustiflora Benth.
Strychnos araguaensis Krukoff & Barneby
Strychnos asperula Sprague & Sandwith
Strychnos asterantha Leeuwenb.
Strychnos atlantica Krukoff & Barneby
Strychnos axillaris Colebr.
Strychnos bahiensis Krukoff & Barneby
Strychnos barnhartiana Krukoff
Strychnos barteri Soler.
Strychnos benthamii C.B.Clarke
Strychnos bicolor Progel
Strychnos bifurcata Leeuwenb.
Strychnos boonei De Wild.
Strychnos borneensis Leenh.
Strychnos brachiata Ruiz & Pav.
Strychnos brachistantha Standl.
Strychnos brasiliensis (Spreng.) Mart.
Strychnos bredemeyeri (Schult.) Sprague & Sandwith
Strychnos campicola Gilg ex Leeuwenb.
Strychnos camptoneura Gilg & Busse
Strychnos canthioides Leeuwenb.
Strychnos castelnaeana Baill.
Strychnos cathayensis Merr.
Strychnos cayennensis Krukoff & Barneby
Strychnos cerradoensis Krukoff & Barneby
Strychnos chlorantha Progel
Strychnos chromatoxylon Leeuwenb.
Strychnos chrysophylla Gilg
Strychnos cocculoides Baker
Strychnos cogens Benth.
Strychnos colombiensis Krukoff & Barneby
Strychnos colubrina L.
Strychnos congolana Gilg
Strychnos coriacea Thwaites
Strychnos croatii Krukoff & Barneby
Strychnos cuminodora Leeuwenb.
Strychnos cuniculina Leeuwenb.
Strychnos curtisii King & Gamble
Strychnos daclacensis C.K.Tran
Strychnos dale De Wild.
Strychnos dalzellii C.B.Clarke
Strychnos dantaensis Manoel, Carrijo & E.F.Guim.
Strychnos darienensis Seem.
Strychnos davidsei Krukoff & Barneby
Strychnos decussata (Pappe) Gilg
Strychnos densiflora Baill.
Strychnos diaboli Sandwith
Strychnos dinhensis Pierre ex Dop
Strychnos dinklagei Gilg
Strychnos diplotricha Leeuwenb.
Strychnos divaricans Ducke
Strychnos dolichothyrsa Gilg ex Onochie & Hepper
Strychnos duckei Krukoff & Monach.
Strychnos ecuadoriensis Krukoff & Barneby
Strychnos elaeocarpa Gilg ex Leeuwenb.
Strychnos erichsonii R.H.Schomb. ex Progel
Strychnos eugeniifolia Monach.
Strychnos fallax Leeuwenb.
Strychnos fendleri Sprague & Sandwith
Strychnos flavescens King & Gamble
Strychnos floribunda Gilg
Strychnos froesii Ducke
Strychnos fulvotomentosa Gilg
Strychnos gardneri A.DC.
Strychnos gerrardii N.E.Br.
Strychnos glabra Sagot ex Progel
Strychnos gnetifolia Gilg ex Onochie & Hepper
Strychnos goiasensis Krukoff & Barneby
Strychnos gossweileri Exell
Strychnos grayi Griseb.
Strychnos gubleri G.Planch.
Strychnos guianensis (Aubl.) Mart.
Strychnos henningsii Gilg
Strychnos hirsuta Spruce ex Benth.
Strychnos icaja Baill.
Strychnos ignatii Bergius
Strychnos innocua Delile
Strychnos jacarepiensis Manoel & E.F.Guim.
Strychnos javariensis Krukoff
Strychnos jobertiana Baill.
Strychnos johnsonii Hutch. & M.B.Moss
Strychnos kasengaensis De Wild.
Strychnos krukoffiana Ducke
Strychnos lanata A.W.Hill
Strychnos lanceolaris Miq.
Strychnos ledermannii Gilg & Gilg-Ben.
Strychnos leenhoutsii Tirel
Strychnos lobelioides Krukoff & Barneby
Strychnos longicaudata Gilg
Strychnos lucens Baker
Strychnos lucida R.Br.
Strychnos luzonensis Elmer
Strychnos madagascariensis Poir.
Strychnos maingayi C.B.Clarke
Strychnos malacoclados C.H.Wright
Strychnos malacosperma Ducke & Fróes
Strychnos malchairii De Wild.
Strychnos matopensis S.Moore
Strychnos mattogrossensis S.Moore
Strychnos medeola Sagot ex Progel
Strychnos melanocarpa Gilg & Gilg-Ben.
Strychnos melastomatoides Gilg
Strychnos melinoniana Baill.
Strychnos mellodora S.Moore
Strychnos memecyloides S.Moore
Strychnos millepunctata Leeuwenb.
Strychnos mimfiensis Gilg ex Leeuwenb.
Strychnos minor Dennst.
Strychnos mitis S.Moore
Strychnos mitscherlichii M.R.Schomb.
Strychnos moandaensis De Wild.
Strychnos mostueoides Leeuwenb.
Strychnos myrtoides Gilg & Busse
Strychnos nana E.S.Brandão
Strychnos narcondamensis A.W.Hill
Strychnos ndengensis Pellegr.
Strychnos neglecta Krukoff & Barneby
Strychnos ngouniensis Pellegr.
Strychnos nicaraguensis Huft
Strychnos nigricans Progel
Strychnos nigritana Baker
Strychnos nitida G.Don
Strychnos nux-blanda A.W.Hill
Strychnos nux-vomica L. – kulczyba wronie oko
Strychnos odorata A.Chev.
Strychnos oiapocensis Fróes
Strychnos oleifolia A.W.Hill
Strychnos ovata A.W.Hill
Strychnos pachycarpa Ducke
Strychnos panamensis Seem.
Strychnos panganensis Gilg
Strychnos parviflora Spruce ex Benth.
Strychnos parvifolia A.DC.
Strychnos peckii B.L.Rob.
Strychnos penninervis A.Chev.
Strychnos pentantha Leeuwenb.
Strychnos phaeotricha Gilg
Strychnos poeppigii Progel
Strychnos polyantha Pierre ex Dop
Strychnos polytrichantha Gilg
Strychnos potatorum L.f.
Strychnos progeliana Krukoff & Barneby
Strychnos pseudoquina A.St.-Hil.
Strychnos psilosperma F.Muell.
Strychnos puberula McPherson
Strychnos pubiflora Krukoff
Strychnos pungens Soler.
Strychnos ramentifera Ducke
Strychnos recognita Krukoff & Barneby
Strychnos retinervis Leeuwenb.
Strychnos ridleyi King & Gamble
Strychnos romeu-belenii Krukoff & Barneby
Strychnos rondeletioides Spruce ex Benth.
Strychnos rubiginosa A.DC.
Strychnos rufa C.B.Clarke
Strychnos rupicola Pierre ex Dop
Strychnos samba P.A.Duvign.
Strychnos sandwithiana Krukoff & Barneby
Strychnos scheffleri Gilg
Strychnos schultesiana Krukoff
Strychnos schunkei Krukoff & Barneby
Strychnos setosa Krukoff & Barneby
Strychnos solerederi Gilg
Strychnos solimoesana Krukoff
Strychnos sonlaensis C.K.Tran
Strychnos soubrensis Hutch. & Dalziel
Strychnos spinosa Lam.
Strychnos splendens Gilg
Strychnos staudtii Gilg
Strychnos subcordata Spruce ex Benth.
Strychnos tabascana Sprague & Sandwith
Strychnos talbotiae S.Moore
Strychnos tarapotensis Sprague & Sandwith
Strychnos tchibangensis Pellegr.
Strychnos ternata Gilg ex Leeuwenb.
Strychnos tetragona A.W.Hill
Strychnos thorelii Pierre ex Dop
Strychnos tomentosa Benth.
Strychnos torresiana Krukoff & Monach.
Strychnos toxifera R.H.Schomb. ex Lindl.
Strychnos tricalysioides Hutch. & M.B.Moss
Strychnos trichocalyx A.W.Hill
Strychnos trichoneura Leeuwenb.
Strychnos tseasnum Krukoff & Barneby
Strychnos umbellata (Lour.) Merr.
Strychnos urceolata Leeuwenb.
Strychnos usambarensis Gilg ex Engl.
Strychnos vanprukii Craib
Strychnos variabilis De Wild.
Strychnos villosa A.W.Hill
Strychnos vitiensis A.W.Hill
Strychnos wallichiana Steud. ex A.DC.
Strychnos xantha Leeuwenb.
Strychnos xylophylla Gilg
Strychnos zenkeri Gilg ex Baker

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-04] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-04] (ang.).
↑ ^a ^b Strychnos. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-12-06].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 890-891, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Strychnos L.. [w:] Plants of the World Online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-07].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. XV. Flowering Plants. Eudicots. Springer-Verlag, 2018, s. 517. ISBN 978-3-319-93604-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Strychnos L.. [w:] Flora Zambesiaca [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-07].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 162-163. ISBN 83-7079-778-4.
↑ Jonathan Roberts: Powab jabłka. Fascynujące dzieje owoców i warzyw. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 34. ISBN 83-7311-783-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Strychnos Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-12-07].
↑ ^a ^b Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 194-195. ISBN 1-55407-206-9.