Krzyżakowate

Araneidae^[1]

Clerck, 1757

Krzyżak ogrodowy (Araneus diadematus)

Systematyka

Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Podtyp

szczękoczułkowce

Gromada

pajęczaki

Rząd

pająki

Podrząd

Opisthothelae

Infrarząd

Araneomorphae

(bez rangi)

płytkowce

Nadrodzina

Araneoidea

Rodzina

krzyżakowate

Typ nomenklatoryczny

Araneus Clerck, 1757

Synonimy

Araneadae Leach, 1819
Argiopidae Simon, 1890
Epeiridae Sundevall, 1833

Zasięg występowania

Systematyka w Wikispecies

Multimedia w Wikimedia Commons

Krzyżakowate (Araneidae) – rodzina pająków z infrarzędu Araneomorphae i nadrodziny Araneoidea. Obejmuje ponad 3 tysiące opisanych gatunków, zgrupowanych w ponad 190 rodzajach.

Najstarszym znanym przedstawicielem Araneidae jest Mesozygiella dunlopi żyjący we wczesnej kredzie na obecnych terenach Hiszpanii^[2].

Morfologia i zachowanie

Pająki o rozmiarach od małych po bardzo duże^[3], najczęściej jednak o ciele długości kilkunastu mm. Dymorfizm płciowy jest dobrze zaznaczony – samice są wyraźnie większe od samców^[4]. Prosoma samców jest gruszkowata^[3]. Karapaks ma zwykle niski nadustek^[3]. Występuje u nich ośmioro mniej więcej równych rozmiarów oczu^[4]. Oczy par bocznych leżą w dużej odległości od oczu par środkowych, zwykle na wzgórkach^[5]. Szczękoczułki mają w części nasadowej boczny guzek^[4], określany jako condylus. U krzyżakowatych w ścisłym sensie jest on zawsze gładki, nie zaś rowkowany jak u prządkowatych^[5]. Szczękoczułki samic wyposażone są w ząbki i chilum^[3]. Odnóża są silne^[4], zaopatrzone w kolce^[3], zwieńczone trzema pazurkami^[4]^[3]. Czwarta para odnóży wyposażona jest w sustentaculum na szczycie stopy^[3]. Opistosoma (odwłok) zwykle jest pękata, zwłaszcza u samic^[4]. Płytka płciowa samicy zaopatrzona jest w trzonek (scapus) lub narząd mu homologiczny^[5]. Nogogłaszczki samca zwykle mają złożoną budowę^[3]; wyposażone są w zwartego kształtu golenie, stosunkowo kulistawe tegulum^[5], co najmniej jeden skleryt tegularny^[3] oraz radix, niekiedy zlany z nasadową częścią embolusa^[3]. Charakterystyczną cechą szeroko rozumianych krzyżakowatych (Araneidae s.lato = Orbipurae) jest współdzielenie przez apofyzę medialną i embolus tej samej hematodochy^[5].

Typowo pająki te budują nad powierzchnią ziemi pionowe, koliste (promieniste) sieci łowne^[3]^[5]^[4]. U licznych linii ewolucyjnych zachowanie to uległo jednak modyfikacji i można w tej grupie spotkać sieci trójwymiarowe^[5], poziome^[6], a nawet polowanie przy pomocy lassa lub z zasadzki^[4].

Rozprzestrzenienie

Rodzina kosmopolityczna^[7]. Jej przedstawiciele zamieszkują wszystkie strefy klimatyczne. W Polsce występuje 50 gatunków krzyżakowatych, głównie z rodzaju Araneus, Araniella i Larinioides^[8] (zobacz: krzyżakowate Polski).

Taksonomia

Takson rangi rodzinowej od rodzaju Araneus utworzył jako pierwszy w 1757 roku Carl Alexander Clerck^[9]. Dawniej rodzina ta była znacznie szerzej definiowana. Eugène Simon w publikowanej w latach 90. XIX wieku Histoire naturelle des araignées używał synonimicznej krzyżakowatym rodziny Argiopidae^[10]^[11], która zakresem bardziej przypominała współczesną nadrodzinę Araneoidea^[6]. Stopniowo wydzielono z krzyżakowatych m.in. rodziny Cyatholipidae, tkańcowatych, kwadratnikowatych, osnuwikowatych i klejnotnikowatych^[6]^[5]. W 2017 roku Dimitar Dimitrow i współpracownicy wydzieli z nich rodzinę Arkyidae^[3]. W 2013 roku Matjaž Kuntner i współpracownicy wprowadzili rodzinę Zygiellidae^[12], a w 2019 skorygowali jej nazwę na Phonognathidae^[13]. W 2023 roku Kuntner i inni wprowadzili rodzinę Paraplectanoididae^[5]. Część autorów jako odrębną traktuje rodzinę prządkowatych i według stanu na 2023 rok klasyfikację taką przyjmuje World Spider Catalog^[7].

Do rodziny tej zalicza się ponad 3 tysiące opisanych gatunków, zgrupowanych w ponad 190 rodzajach^[7]^[14]:

Abba Castanheira & Framenau, 2023
Acacesia Simon, 1895
Acantharachne Tullgren, 1910
Acanthepeira Marx, 1883
Acroaspis Karsch, 1878
Acrosomoides Simon, 1887
Actinacantha Simon, 1864
Actinosoma Holmberg, 1883
Aculepeira Chamberlin & Ivie, 1942
Acusilas Simon, 1895
Aethriscus Pocock, 1902
Aethrodiscus Strand, 1913
Aetrocantha Karsch, 1879
Afracantha Dahl, 1914
Agalenatea Archer, 1951
Alenatea Song & Zhu, 1999
Allocyclosa Levi, 1999
Alpaida O. Pickard-Cambridge, 1889
Amazonepeira Levi, 1989
†Anepeira Wunderlich, 2004
Anepsion Strand, 1929
Aoaraneus Tanikawa, Yamasaki & Petcharad, 2021
Arachnura Vinson, 1863
†Araneometa Wunderlich, 1988
Araneus Clerck, 1757
Araniella Chamberlin & Ivie, 1942
Aranoethra Butler, 1873
Argiope Audouin, 1826
Artonis Simon, 1895
Aspidolasius Simon, 1887
Augusta O. Pickard-Cambridge, 1877
Austracantha Dahl, 1914
Backobourkia Framenau, Dupérré, Blackledge & Vink, 2010
†Bararaneus Wunderlich, 2004
Bertrana Keyserling, 1884
Bijoaraneus Tanikawa, Yamasaki & Petcharad, 2021
Caerostris Thorell, 1868
Carepalxis L. Koch, 1872
Celaenia Thorell, 1868
Cercidia Thorell, 1869
Chorizopes O. Pickard-Cambridge, 1871
Chorizopesoides Mi & Wang, 2018
†Chrysometata Wunderlich, 2004
Cladomelea Simon, 1895
Cnodalia Thorell, 1890
Coelossia Simon, 1895
Colaranea Court & Forster, 1988
Colphepeira Archer, 1941
Courtaraneus Framenau, Vink, McQuillan & Simpson, 2022
Cryptaranea Court & Forster, 1988
Cyclosa Menge, 1866
†Cyclososoma Petrunkevitch, 1958
Cyphalonotus Simon, 1895
Cyrtarachne Thorell, 1868
Cyrtobill Framenau & Scharff, 2009
Cyrtophora Simon, 1864
Deione Thorell, 1898
Dolophones Walckenaer, 1837
Dubiepeira Levi, 1991
Edricus O. Pickard-Cambridge, 1890
Enacrosoma Mello-Leitão, 1932
Encyosaccus Simon, 1895
†Eoaraneus Wunderlich, 2004
†Eochorizopes Wunderlich, 2008
†Eozygiella Wunderlich, 2004
Epeiroides Keyserling, 1885
Eriophora Simon, 1864
Eriovixia Archer, 1951
Eustacesia Caporiacco, 1954
Eustala Simon, 1895
†Eustaloides Petrunkevitch, 1942
Exechocentrus Simon, 1889
Faradja Grasshoff, 1970
†Fossilaraneus Wunderlich, 1988
Friula O. Pickard-Cambridge, 1897
Galaporella Levi, 2009
Gasteracantha Sundevall, 1833
Gastroxya Benoit, 1962
Gea C.L. Koch, 1843
Gibbaranea Archer, 1951
Glyptogona Simon, 1885
Gnolus Simon, 1879
Guizygiella Zhu, Kim & Song, 1997
Heterognatha Nicolet, 1849
Hingstepeira Levi, 1995
Hortophora Framenau & Castanheira, 2021
Hypognatha Guérin, 1839
Hypsacantha Dahl, 1914
Hypsosinga Ausserer, 1871
Ideocaira Simon, 1903
Isoxya Simon, 1885
Kaira O. Pickard-Cambridge, 1889
Kangaraneus Castanheira & Framenau, 2023
Kapogea Levi, 1997
Kilima Grasshoff, 1970
Larinia Simon, 1874
Lariniaria Grasshoff, 1970
Larinioides Caporiacco, 1934
Lariniophor Framenau, 2011
Leviana Framenau & Kuntner, 2022
Lewisepeira Levi, 1993
Lipocrea Thorell, 1878
Macracantha Simon, 1864
Madacantha Emerit, 1970
†Meditrina Petrunkevitch, 1942
Mahembea Grasshoff, 1970
Mangora O. Pickard-Cambridge, 1889
Mangrovia Framenau & Castanheira, 2022
Manogea Levi, 1997
Mastophora Holmberg, 1876
Mecynogea Simon, 1903
Megaraneus Lawrence, 1968
Melychiopharis Simon, 1895
Metazygia F.O. Pickard-Cambridge, 1904
Metepeira F.O. Pickard-Cambridge, 1903
Micrathena Sundevall, 1833
Micrepeira Schenkel, 1953
Micropoltys Kulczyński, 1911
Milonia Thorell, 1890
†Miraraneus Wunderlich, 2004
†Mirometa Petrunkevitch 1963
Molinaranea Mello-Leitão, 1940
Nemoscolus Simon, 1895
Nemosinga Caporiacco, 1947
Nemospiza Simon, 1903
Neogea Levi, 1983
Neoscona Simon, 1864
Nicolepeira Levi, 2001
Novakiella Court & Forster, 1993
Novaranea Court & Forster, 1988
Nuctenea Simon, 1864
Oarces Simon, 1879
Ocrepeira Marx, 1883
Ordgarius Keyserling, 1886
Paralarinia Grasshoff, 1970
Paraplectana Brito Capello, 1867
Pararaneus Caporiacco, 1940
Paraverrucosa Mello-Leitão, 1939
Parawixia F.O. Pickard-Cambridge, 1904
Parmatergus Emerit, 1994
Pasilobus Simon, 1895
Perilla Thorell, 1895
Pherenice Thorell, 1899
Pitharatus Simon, 1895
Plebs Joseph & Framenau, 2012
Poecilarcys Simon, 1895
Poecilopachys Simon, 1895
Poltys C.L. Koch, 1843
Popperaneus Cabra-García & Hormiga, 2020
Porcataraneus Mi & Peng, 2011
Pozonia Schenkel, 1953
Prasonica Simon, 1895
Prasonicella Grasshoff, 1971
Pronoides Schenkel, 1936
Pronous Keyserling, 1881
Pseudartonis Simon, 1903
Pseudopsyllo Strand, 1916
Psyllo Thorell, 1899
†Pulchellaranea Poinar, 2015
Pycnacantha Blackwall, 1865
†Pycnosinga Wunderlich, 1988
Quokkaraneus Castanheira & Framenau, 2022
Rubrepeira Levi, 1992
Salsa Framenau & Castanheira, 2022
Scoloderus Simon, 1887
Sedasta Simon, 1894
Singa C.L. Koch, 1836
Singafrotypa Benoit, 1962
Siwa Grasshoff, 1970
Socca Framenau, Castanheira & Vink, 2022
Spilasma Simon, 1897
Spinepeira Levi, 1995
Spintharidius Simon, 1893
Taczanowskia Keyserling, 1879
Talthybia Thorell, 1898
Tatepeira Levi, 1995
Telaprocera Harmer & Framenau, 2008
Testudinaria Taczanowski, 1879
†Testudinaroides Dunlop et Jekel, 2008
†Tethneus Scudder, 1885
Thelacantha van Hasselt, 1882
Thorellina Berg, 1899
Togacantha Dahl, 1914
Umbonata Grasshoff, 1971
Ursa Simon, 1895
Venomius Rossi, Castanheira, Baptista & Framenau, 2023
Verrucosa McCook, 1888
Wagneriana F.O. Pickard-Cambridge, 1904
Witica O. Pickard-Cambridge, 1895
Wixia O. Pickard-Cambridge, 1882
Xylethrus Simon, 1895
Yaginumia Archer, 1960
Zealaranea Court & Forster, 1988
Zilla C.L. Koch, 1834

Zobacz też

pająk krzyżak

Przypisy

↑ Araneidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ David Penney, Vicente M. Ortuño. Oldest true orb-weaving spider (Araneae: Araneidae). „Biology Letters”. 2 (3), s. 447–450, 2006. DOI: 10.1098/rsbl.2006.0506. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Dimitar Dimitrov, Ligia R. Benavides, Miquel A. Arnedo, Gonzalo Giribet, Charles E. Griswold, Nikolaj Scharff, Gustavo Hormiga. Rounding up the usual suspects: a standard target-gene approach for resolving the interfamilial phylogenetic relationships of ecribellate orb-weaving spiders with a new family-rank classification (Araneae, Araneoidea). „Cladistics”. 33, s. 221–250, 2017.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Marek Żabka: Pająki – Araneae. W: Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 1. Szczękoczułkopodobne, skorupiaki. Czesław Błaszak (red. nauk.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16568-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Matjaž Kuntner, Klemen Čandek, Matjaž Gregorič, Eva Turk, Chris A. Hamilton, Lisa Chamberland, James Starrett, Ren-Chung Cheng, Jonathan A. Coddington, Ingi Agnarsson, Jason Bond. Increasing information content and diagnosability in family-level classifications. „Systematic Biology”. 72 (4), s. 964–971, 2023. DOI: 10.1093/sysbio/syad021.
↑ ^a ^b ^c Nikolaj Scharff, Jonathan A. Coddington, Todd A. Blackledge, Ingi Agnarsson, Volker W. Framenau, Tamas Szutsa, Cheryl Y. Hayashii, Dimitar Dimitrov. Phylogeny of the orb-weaving spider family Araneidae (Araneae: Araneoidea). „Cladistics”. 36 (1), s. 1–21, 2020. Wiley-Blackwell. DOI: 10.1111/cla.12382.
↑ ^a ^b ^c Natural History Museum Bern: Family: Araneidae Clerck, 1757. [w:] World Spider Catalog [on-line]. [dostęp 2023-09-27].
↑ Blick, T. et al. (2004).Checklist of the spiders of Central Europe. (Arachnida: Araneae). Version 1. Dezember 2004. (PDF)
↑ C. Clerck: Aranei Svecici. Svenska spindlar, uti sina hufvud-slågter indelte samt under några och sextio särskildte arter beskrefne och med illuminerade figurer uplyste. Stockholmiae: Laurentius Salvius, 1757.
↑ E. Simon: Histoire naturelle des araignées, 1st edn. Paris: Librairie encyclopédique de Roret, 1892.
↑ E. Simon: Histoire naturelle des araignées. Deuxième édition, tome premier. Paris: Roret, 1895, s. 489-760.
↑ Matjaž Kuntner, Miquel A. Arnedo, Peter Trontelj, Tjaša Lokovšek, Ingi Agnarsson. A molecular phylogeny of nephilid spiders: evolutionary history of a model lineage. „Molecular Phylogenetics and Evolutio”. 69 (3), s. 961–979, 2013. DOI: 10.1016/j.ympev.2013.06.008.
↑ Matjaž Kuntner, Chris A. Hamilton, Ren-Chung Cheng, Matjaž Gregorič, Nik Lupše, Tjaša Lokovšek, Emily Moriarty Lemmon, Alan R. Lemmon, Ingi Agnarsson, Jonathan A. Coddington, Jason Bond. Golden orbweavers ignore biological rules: phylogenomic and comparative analyses unravel a complex evolution of sexual size dimorphism. „Systematic Biology”. 68 (4), s. 555–572, 2019. DOI: 10.1093/sysbio/syy082.
↑ Family Araneidae Simon 1895 (orb-weaving spider). [w:] Fossilworks. Gateway to the Paleobiology Database [on-line]. [dostęp 2023-09-27].